ضوابط آسانسور و استاندارد های آن
با رشد روزافزون ساخت‌وسازهای عمودی در شهرها، استفاده از آسانسور به عنوان یکی از اصلی‌ترین تجهیزات حمل‌ونقل عمودی در ساختمان‌ها اهمیت ویژه‌ای یافته است. آسانسورها نه‌تنها نقش کلیدی در تأمین راحتی و دسترسی ساکنان و کاربران ساختمان دارند، بلکه ایمنی، عملکرد بهینه و هماهنگی آن‌ها با استانداردهای ملی و بین‌المللی نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. رعایت ضوابط فنی، مقررات ایمنی و استانداردهای طراحی، نصب و بهره‌برداری آسانسور، تضمینی برای سلامت و امنیت افراد و نیز طول عمر تجهیزات محسوب می‌شود. در این مقاله، به بررسی مهم‌ترین ضوابط آسانسور و استاندارد های آن پرداخته می‌شود تا چارچوبی دقیق و جامع برای طراحی، اجرا و نگهداری این سیستم حیاتی در ساختمان‌ها ارائه گردد. مجموعه عمران کامرانی با تسلط به قوانین و ضوابط آسانسور میتواند در موضوع خدمات خرید و نصب آسانسور به شما کمک های شایانی دهد.
بررسی ابعاد و ضوابط استاندارد آسانسور در طراحی معماری ساختمان‌ها
از نگاه معمارانه، پس از طی مرحله فاز صفر و ارائه ایده اولیه، در فاز یک، طراح وارد حوزه محاسبه دقیق ابعاد و رعایت استانداردهای ساختمانی می‌شود. در این مرحله، دانستن حداقل‌ها و حداکثرهای مجاز برای جانمایی فضاهای مختلف از جمله آسانسور، امری کلیدی محسوب می‌شود. این ابعاد بر اساس کاربری ساختمان، متراژ زمین (زیر یا بالای ۲۰۰ مترمربع)، تعداد طبقات و سطح ترافیک انسانی تعیین می‌گردد. آسانسور نیز همانند سایر اجزای ساختمانی مشمول ضوابط و مقررات خاصی است که در صورت رعایت‌نشدن آن‌ها، در مرحله اجرا کارفرما و مجریان با مشکلات جدی مواجه خواهند شد.
ضوابط آسانسور توسط نهادهای ذی‌ربط از جمله معاونت مسکن و ساختمان و دفتر مقررات ملی ساختمان، به‌صورت شفاف و مدون در قالب مبحث ۱۵ مقررات ملی ساختمان ارائه شده است. این مبحث به‌طور خاص به استانداردهای طراحی، نصب، ایمنی و بهره‌برداری آسانسورها و پله‌برقی‌ها می‌پردازد و مرجع اصلی برای معماران و مهندسین مکانیک ساختمان محسوب می‌شود.
طبق این مقررات، ساختمان‌هایی با طول حرکت بیش از ۷ متر (معمولاً بیش از سه طبقه) ملزم به نصب آسانسور هستند. در ساختمان‌های هشت طبقه یا با طول مسیر بیش از ۲۸ متر، حداقل دو دستگاه آسانسور باید پیش‌بینی شود که یکی از آن‌ها باید قابلیت حمل ویلچر (صندلی چرخ‌دار) را داشته باشد. همچنین برای ساختمان‌هایی با طول حرکت بیش از ۲۱ متر از کف ورودی اصلی، وجود حداقل یک آسانسور برانکاردبر الزامی است تا در شرایط اضطراری، حمل افراد مصدوم یا دارای محدودیت جسمی به‌راحتی صورت گیرد.
در نتیجه، طراحان معماری موظف‌اند از همان مراحل ابتدایی طراحی، توجه ویژه‌ای به جانمایی و ابعاد آسانسور داشته باشند تا از بروز مشکلات اجرایی، هزینه‌های مضاعف و اختلال در بهره‌برداری نهایی جلوگیری شود. رعایت مقررات ملی ساختمان و به‌ویژه مبحث ۱۵، نه‌تنها تضمین‌کننده ایمنی و کارایی آسانسور است، بلکه نشان‌دهنده تعهد حرفه‌ای طراح نسبت به کیفیت و استانداردهای ملی در ساخت‌وسازهای شهری است.
جانمایی آسانسور در پلان معماری
تعیین تعداد، نوع، ظرفیت، سرعت، عرض درب، ابعاد و محل استقرار آسانسور بر عهده مهندس طراح معمار است. این طراحی باید با در نظر گرفتن نوع کاربری ساختمان، جمعیت ساکن، تعداد طبقات و نیازهای خاص (مانند حمل برانکارد یا صندلی چرخ‌دار) انجام شود. جانمایی نادرست یا محاسبه اشتباه در ابعاد میتواند در مرحله اجرا یا بهره‌برداری مشکلات جدی ایجاد کند.
تعداد آسانسورها و نحوه قرارگیری در چاه
مطابق ضوابط، نحوه قرارگیری آسانسورها در چاه نیز اهمیت دارد:
اگر تعداد آسانسورها سه دستگاه یا کمتر باشد، می‌توان آن‌ها را در یک چاه آسانسور قرار داد. در صورتی‌که چهار دستگاه آسانسور مورد نیاز باشد، حداقل باید در دو چاه مجزا قرار گیرند. اگر فاصله بین کابین‌ها در چاه مشترک کمتر از ۳۰ سانتی‌متر باشد، باید جداسازی کامل انجام گیرد.
اهمیت طراحی اصولی آسانسور
آسانسور فقط یک وسیله حمل‌ونقل نیست؛ بلکه بخشی از تجربه‌ی کاربری، ایمنی، جریان حرکتی، و حتی زیبایی‌شناسی فضا را تشکیل می‌دهد. در معماری معاصر، طراحی آسانسور باید با در نظر گرفتن نکاتی صورت پذیرد مانند:
- ترافیک کاربری (تعداد ساکنین یا مراجعین در ساعات پیک)
- نوع کاربری ساختمان (مسکونی، درمانی، تجاری، آموزشی و…)
- دسترس‌پذیری برای افراد کم‌توان
- مسیرهای فرار اضطراری
- هماهنگی با سیستم سازه و تأسیسات مکانیکی و الکتریکی
ضوابط قانونی نصب آسانسور (بر اساس مبحث ۱۵ مقررات ملی ساختمان)
| نوع ساختمان | الزام به نصب آسانسور |
|---|---|
| مسکونی با بیش از ۳ طبقه یا ۷ متر اختلاف سطح | حداقل ۱ آسانسور الزامی |
| ساختمان با بیش از ۸ طبقه یا ۲۸ متر اختلاف سطح | حداقل ۲ آسانسور، یکی از نوع ویلچربر |
| بیمارستان، آسایشگاه، مراکز سالمندان | الزام به آسانسور برانکاردبر |
| ساختمان‌های بالای ۲۱ متر ارتفاع | الزام به نصب آسانسور آتش‌نشانی با شرایط ویژه |
توجه: در ساختمان‌های بلندمرتبه، حتی در صورت نصب آسانسور، راه‌پله اضطراری مقاوم در برابر حریق نیز الزامی است.
انواع آسانسور و مشخصات فنی آن‌ها
آسانسور مسکونی استاندارد (۴ نفره)
یکی از رایج‌ترین انواع آسانسورها، آسانسور چهار نفره است که برای ساختمان‌های مسکونی با تعداد طبقات محدود بسیار کاربرد دارد. ابعاد پیشنهادی برای این نوع آسانسور به شرح زیر است:
- عرض داخلی کابین: ۹۰ سانتی‌متر
- طول داخلی کابین: ۱۰۰ سانتی‌متر
- ارتفاع کابین: ۲۲۰ سانتی‌متر
- عرض درب: ۷۰ سانتی‌متر
- ارتفاع درب: ۲۰۰ سانتی‌متر
- عرض چاله آسانسور: ۱۴۰ سانتی‌متر
- طول چاله آسانسور: ۱۶۰ سانتی‌متر
- عمق چاهک آسانسور: ۱۴۰ سانتی‌متر
رعایت این ابعاد در طراحی پلان اتوکد به ایجاد یک آسانسور استاندارد و قابل‌استفاده برای کاربران منجر می‌شود.
ضوابط آسانسور وسط راه پله
ضوابط آسانسور وسط راه پله قواعدی را برای حفظ ایمنی تعیین کرده است که در ادامه به آن ها اشاره خواهد شد. اولین قدم در استاندارد سازی نصب آسانسور وسط راه پله، توجه به استحکام و مقاومت ساختمان است. پس از دریافت مجوزهای لازم از شهرداری و با داشتن گواهی پایان کار ساختمان، اقدام به نصب آسانسور کنید. درصورتی که ضوابط آسانسور وسط راه پله رعایت نشده و سرویس و نگهداری آسانسور به صورت منظم توسط تکنسین معتبر انجام نشود، بیمه هیچ هزینه ای را در صورت بروز حوادث پرداخت نخواهد کرد. بنابراین اسانسور وسط پله باید دارای بیمه و قرارداد تعمیر و نگهداری باشد و به طور مرتب بررسی شود.
آسانسور ویلچربر
الزامی برای ساختمان‌های دارای سکنه با نیازهای خاص یا معلولان
- ظرفیت: ۴۰۰–۶۰۰ کیلوگرم
- ابعاد کابین: ۱۱۰×۱۴۰×۲۲۰ سانتی‌متر
- درب: ۸۰ سانتی‌متر برای عبور ویلچر
- نیاز به جانمایی مناسب برای چرخش ویلچر در جلوی آسانسور
آسانسور برانکاردبر (درمانگاه‌ها، بیمارستان‌ها، اورژانس‌ها)
- ابعاد کابین: عرض: 110 سانتی‌متر، عمق: 210 سانتی‌متر، ارتفاع: 220 سانتی‌متر
- ظرفیت: حداقل ۱۰۰۰ کیلوگرم
- ابعاد چاه: ۱۶۰×۲۶۰ سانتی‌متر
- ابعاد درب: عرض: 90 سانتی‌متر، ارتفاع: 200 سانتی‌متر
الزامات خاص: کف ضد لغزش، تهویه کافی، دکمه باز ماندن درب طولانی، استحکام لرزه‌ای بالا، همچنین اسانسور باید مجهز به سیستم تراز مجدد طبقات باشد.
ضوابط آسانسور برانکارد بر
در مبحث 15 مقررات ملی ساختمان، ضوابط آسانسور برانکارد بر به صورت زیر تعیین شده است. توجه شود که نصب و اجرای آسانسور برانکارد بر در ساختمان های دسته چهارم (ساختمان های دارای ترافیک خاص شامل کاربری درمانی-مراقبتی مانند درمانگاه ها) و مکان های نگهداری سالمندان و معلولان با بیش از یک طبقه الزامی است، مگر اینکه سطح شیب دار مناسبی وجود داشته باشد.
آسانسور آتش‌نشانی
قابل استفاده در شرایط اضطراری برای انتقال نیروها و تجهیزات آتش‌نشانی
- مقاومت کابین و چاه در برابر حریق حداقل ۲ ساعت
- درب مقاوم در برابر دود و شعله
- ظرفیت: ۱۰۰۰ کیلوگرم، ابعاد کابین: حداقل ۱۲۰×۲۱۰ سانتی‌متر
- نیازمند برق اضطراری، ژنراتور مستقل و سیستم تهویه دود
- باید در مجاورت راه‌پله اضطراری قرار گیرد و درب آن مستقیماً به پله باز نشود
ضوابط آسانسور آتش نشانی
طبق ضوابط آسانسور ، نصب و اجرای حداقل یک آسانسور آتش نشانی در ساختمان های با ارتفاع بیش از 23 متر الزامی است. همچنین در ساختمان های مرتفع با بیش از 40 متر ارتفاع نیز نصب حداقل دو دستگاه آسانسور آتش نشانی که یکی از آن ها قابلیت حمل برانکارد داشته باشد، ضروری است. رعایت کردن تمام ضوابط اسانسور آتش نشانی در این آسانسورها الزامی می باشد.
با توجه به ضوابط آسانسور آتش نشانی ، چاه این اسانسور با اسانسورهای مسافربری عمومی جدا بوده و باید به امکانات تخلیه دود از چاه نیز مجهز شود. استفاده از مواد مقاوم در برابر آتش نیز در ساختار چاه ضروری می باشد. نورپردازی چاه باید به ازای هر 5 متر انجام شده و سیستم برق آن نیز به منبع برق اضطراری متصل شود.
آسانسور ماشین‌بر
مخصوص ساختمان‌های با پارکینگ طبقاتی یا بدون رمپ
- ظرفیت: ۲۵۰۰ تا ۷۰۰۰ کیلوگرم
- ابعاد کابین: حداقل ۲۷۰×۵۵۰ سانتی‌متر
- نیاز به دو شستی احضار (داخل و بیرون ماشین)
- الزامی است که وسیله نقلیه تنها از این طریق وارد یا خارج نشود
- فضای تهویه، برق اضطراری، روشنایی ایمنی و سیستم کنترل دستی ضروری است
ضوابط آسانسور ماشین
در ضوابط آسانسور ماشین تاکید شده است که استفاده از آسانسور خودرو بر به عنوان تنها راه ورود و خروج ممنوع می باشد. در پارکینگ های طبقاتی، تعبیه آسانسور ماشین مجاز بوده و در این شرایط، تعداد آسانسور مورد نیاز بر اساس محاسبات ترافیکی تعیین می شود.
طبق ضوابط آسانسور ماشین ، تامین نیروی برق ثانویه (ژنراتور) به منظور سرویس دهی کامل آسانسور خودرو بر الزامی می باشد. به منظور تخلیه گاز و دودهای خروجی از اگزوزها، نصب فن های مکنده متناسب با ابعاد کابین در سقف و چاه اسانسور نیز اجباری است. تعداد شستی های احضار در دو سمت دیواره کابین باید حداقل دو عدد باشد و به صورتی قرار داده شود که راننده خودرو در هنگام ورود و خروج، امکان دسترسی به دکمه طبقات را داشته باشد.
فضای مورد نیاز چاه و موتورخانه آسانسور
ابعاد چاه آسانسور (نقشه معماری):
| نوع آسانسور | حداقل ابعاد چاه (سانتی‌متر) |
|---|---|
| آسانسور ۴ نفره | ۱۴۰×۱۶۰ |
| ویلچربر | ۱۵۰×۱۸۰ |
| برانکاردبر | ۱۶۰×۲۶۰ |
| ماشین‌بر | ۳۰۰×۶۰۰ (بسته به نوع خودرو) |
عمق چاهک در پایین‌ترین طبقه: ۱۴۰ تا ۱۶۰ سانتی‌متر
فاصله هد (Head Room) در آخرین طبقه: حداقل ۳.۵ متر تا سقف موتورخانه
فضای موتورخانه آسانسور
- حداقل فاصله مقابل تابلو برق: ۷۰ سانتی‌متر
- حداقل عرض اطراف تجهیزات متحرک: ۶۰ سانتی‌متر
- حداقل ارتفاع سقف: ۲۲۰ سانتی‌متر
- دریچه دسترسی به پشت‌بام: ۹۰×۱۸۰ سانتی‌متر، قفل‌دار
- تهویه طبیعی یا مکانیکی الزامی
ضوابط فضای مقابل آسانسور (راهرو)
برای عملکرد ایمن و راحت کاربران، فضای جلوی آسانسور باید متناسب با تعداد کابین و نوع کاربری طراحی شود.
| حالت قرارگیری آسانسور | حداقل عمق راهرو (سانتی‌متر) |
|---|---|
| آسانسور تکی | برابر با عمق کابین (مثلاً ۱۰۰ یا ۱۲۰) |
| دو آسانسور روبه‌رو | ۲۱۰ سانتی‌متر یا مجموع دو عمق کابین |
| دو آسانسور کنار هم | ۱۵۰ سانتی‌متر یا عمق بزرگ‌ترین کابین |
رعایت ضوابط طراحی و جانمایی آسانسور، علاوه‌بر پاسخگویی به نیازهای فنی و قانونی، تضمین‌کننده عملکرد مطلوب، ایمنی کاربران و بهره‌برداری اصولی از فضا است. توجه به ابعاد و استانداردها در فاز اولیه طراحی معماری، از بروز مشکلات ساخت و اجرای مجدد جلوگیری کرده و بهره‌وری پروژه را افزایش می‌دهد. مهندس معمار با درک صحیح این ضوابط میتواند نقش کلیدی در کیفیت نهایی پروژه ایفا کند.
ارتفاع آسانسور
حداقل ارتفاع چاه آسانسور
حداقل ارتفاع مورد نیاز برای چاه آسانسور به نوع سیستم، تعداد طبقات، و شرایط فنی پروژه بستگی دارد. در ساختمان‌های مسکونی، حداقل ارتفاع مورد نیاز برای چاه معمولاً بین ۳ تا ۳.۷ متر برای هر طبقه است. در آسانسورهای تجاری یا مرتفع‌تر، این عدد ممکن است به ۴.۳ متر هم برسد. همچنین باید فضایی اضافی برای نصب تجهیزات مکانیکی در بالای چاه در نظر گرفته شود که معمولاً بین ۰.۹ تا ۱.۵ متر خواهد بود.
چاه آسانسور فضای عمودی بین طبقات است که کابین در آن حرکت می‌کند. ارتفاع این فضا با توجه به تعداد طبقات و فاصله بین آن‌ها مشخص می‌شود. در ساختمان‌های مسکونی، معمولاً ارتفاع چاه برای هر طبقه حدود ۳ متر محاسبه می‌گردد. همچنین باید فضایی اضافی برای قرارگیری تجهیزات در بالای چاه (موتورخانه) و پایین چاه (چاهک) پیش‌بینی شود. ارتفاع چاه نقش مهمی در عملکرد بدون نقص و ایمن سیستم آسانسور دارد و باید مطابق با استانداردهای ساختمانی طراحی شود.
ارتفاع چاله آسانسور هیدرولیک
در سیستم‌های هیدرولیک که بیشتر در ساختمان‌های با طبقات کمتر استفاده می‌شوند، چاه آسانسور میتواند برای هر طبقه بین ۳ تا ۶ متر ارتفاع داشته باشد. برای یک ساختمان شش طبقه، این عدد به حدود ۱۸ تا ۳۶ متر می‌رسد. علاوه بر فضای حرکتی کابین، در قسمت پایین چاه نیز باید فضای کافی برای سیلندر هیدرولیکی در نظر گرفته شود که بسته به نوع طراحی، ممکن است ۳ تا ۵ متر دیگر به عمق چاه بیفزاید. انتخاب ارتفاع نهایی باید طبق مقررات و ظرفیت بار آسانسور انجام گیرد.
ارتفاع کابین آسانسور
کابین آسانسور همان فضای داخلی است که کاربران در آن قرار می‌گیرند. برای سهولت در استفاده، ایستادن و خروج مسافران، ارتفاع استاندارد کابین معمولاً بین ۲.۱ تا ۲.۵ متر است. این اندازه نه تنها فضای کافی برای افراد فراهم می‌کند، بلکه امکان حمل وسایل بزرگ‌تر نیز وجود دارد. در موارد خاص، مانند بیمارستان‌ها یا مراکز درمانی، ممکن است ارتفاع کابین بیشتر در نظر گرفته شود تا فضای لازم برای انتقال تخت و تجهیزات پزشکی فراهم شود.
ارتفاع درب آسانسور
درب آسانسور نیز باید با توجه به نوع کاربرد آن طراحی شود. معمولاً ارتفاع درب‌ها بین ۲ تا ۲.۱ متر در نظر گرفته می‌شود که برای عبور و مرور اغلب افراد و بارها مناسب است. این ابعاد به گونه‌ای طراحی شده‌اند که استفاده از آسانسور برای همه کاربران، از جمله افراد دارای معلولیت، نیز ممکن باشد. رعایت حداقل ارتفاع درب‌ها طبق مقررات ایمنی، برای جلوگیری از حوادث احتمالی اهمیت زیادی دارد.
ارتفاع موتورخانه آسانسور
در آسانسورهای کششی، موتورخانه معمولاً در بالای چاه واقع می‌شود و برای آن ارتفاعی در حدود ۳ تا ۴.۳ متر لازم است. این فضا باید جای کافی برای نصب موتور، قرقره‌ها و تجهیزات کنترلی داشته باشد. در سیستم‌های هیدرولیک، موتورخانه معمولاً در پایین چاه قرار می‌گیرد و با ارتفاعی بین ۲.۴ تا ۳.۷ متر ساخته می‌شود. فضای کافی برای تعمیرات و نگهداری تجهیزات نیز باید در طراحی لحاظ شود.
ارتفاع چاهک آسانسور
چاهک پایین‌ترین قسمت چاه آسانسور است که نقش مهمی در ایمنی سیستم ایفا می‌کند. این فضا برای نصب ضربه‌گیرها و ایمنی کارگران هنگام تعمیرات طراحی می‌شود. بسته به نوع آسانسور، ارتفاع چاهک میتواند از ۱.۲ تا ۲.۴ متر متغیر باشد. در آسانسورهای هیدرولیکی، این بخش معمولاً بزرگ‌تر است تا سیلندر و سایر تجهیزات در آن قرار گیرند. مقررات ساختمانی نیز الزاماتی برای جلوگیری از آب‌گرفتگی و دسترسی ایمن به چاهک تعیین کرده‌اند.
تعیین ارتفاع مناسب برای آسانسور و اجزای آن از جنبه‌های کلیدی طراحی سیستم‌های حمل‌ونقل عمودی در ساختمان‌ها است. ابعاد بخش‌هایی مانند چاه، چاهک، کابین، درب و موتورخانه باید با در نظر گرفتن نوع آسانسور، کاربرد آن، شرایط ساختمانی و مقررات ایمنی تعیین شوند. رعایت این اصول، نقش اساسی در کارایی، ایمنی و راحتی کاربران ایفا می‌کند و موجب عملکرد پایدار و بدون نقص آسانسور خواهد شد.