ضوابط پخ ساختمان
در طراحی و ساخت ساختمان ها، رعایت ضوابط و مقررات شهری نقش بسیار مهمی در تضمین ایمنی، هماهنگی با محیط شهری و حفظ حقوق شهروندان دارد. یکی از این ضوابط که به ویژه در گوشههای زمینهای واقع در تقاطع معابر شهری اهمیت مییابد، ضوابط پخ ساختمان است. پخ به بریدگی یا حذف زاویه تند گوشه زمین به منظور بهبود دید و تسهیل تردد وسایل نقلیه و عابران در محل تقاطع گفته میشود. این قاعده، نه تنها از منظر شهرسازی و ترافیکی دارای اهمیت است، بلکه بر طراحی معماری و نحوه جانمایی فضاهای داخلی و باز نیز تأثیرگذار است. در این مقاله به بررسی دقیق مفهوم پخ، دلایل الزام آن، ضوابط مربوطه در مقررات ملی ساختمان و تأثیر آن بر طراحی ساختمانها خواهیم پرداخت.
مقاله پیشنهادی: ضوابط ساخت و ساز در تهران
هدف از ایجاد پخ در ساختمانها
هدف از ایجاد پخ در ساختمانها در شرایط مختلف، به طور کلی شامل دو مورد اصلی است:
1. ایجاد دید مناسب برای خودروها:
در تقاطع معابر، بهویژه در گوشههایی که زمین در دو جهت به خیابان یا کوچه راه دارد، اگر زاویهی ۹۰ درجهی زمین به صورت کامل حفظ شود و هیچ بریدگی (پخ) در آن اعمال نشود، دید رانندگان هنگام نزدیک شدن به تقاطع بسیار محدود خواهد بود. این موضوع میتواند خطر بروز تصادف را افزایش دهد. اجرای پخ در این قسمتها با حذف زاویه تند و ایجاد یک خط مایل، باعث افزایش میدان دید رانندگان و در نتیجه، ارتقای ایمنی در عبور و مرور وسایل نقلیه و عابران پیاده میشود.
2. جلوگیری از سایهاندازی و مشرفیت ساختمان بر املاک مجاور:
در برخی موارد، پخ تنها به تقاطع معابر محدود نمیشود، بلکه در جانمایی ساختمانها نیز ممکن است به دلایل مرتبط با حفظ حریم خصوصی و جلوگیری از آزار بصری ساکنان واحدهای همجوار، اعمال شود. با عقبنشینی بخشی از ساختمان و ایجاد پخ، از سایهاندازی بیشازحد بر ساختمانهای مجاور یا ایجاد دید مستقیم (مشرفیت) به حیاط یا پنجرههای خانههای اطراف جلوگیری میشود. این اقدام در راستای تأمین رفاه، حریم شخصی، و حقوق شهروندی همسایگان و همچنین انطباق با ضوابط شهرسازی و مقررات ملی ساختمان صورت میگیرد.
محاسبه پخ ساختمان
محاسبه ضوابط پخ ساختمان به نوع معبر، عرض گذرها، محل قرارگیری زمین (گوشه، نبش، یا تقاطع خیابانها) و ضوابط شهرداری مربوط میشود. در ادامه، نحوه محاسبه پخ به زبان ساده و با توجه به رایجترین ضوابط آورده شده است:
نحوه محاسبه پخ ساختمان
پخ ساختمان معمولاً در قطعات زمینی که در نبش دو خیابان یا کوچه قرار دارند اجرا میشود و بهصورت یک خط مورب بین دو ضلع کناری گوشه زمین رسم میشود. هدف از آن، بریدن زاویه قائمهی گوشه زمین است تا میدان دید مناسب برای رانندگان و عابران فراهم شود.
فرمول و روش رایج محاسبه پخ
در اکثر شهرداریها (بهویژه در ایران)، ضوابط پخ ساختمان بر اساس عرض معابر تعیین میشود. فرمول سادهای که معمولاً برای محاسبه پخ استفاده میشود:
پخ = نصف عرض معبر باریکتر
برای مثال:
اگر دو خیابان در یک تقاطع، یکی ۱۰ متر و دیگری ۶ متر عرض داشته باشند،
پخ زمین برابر خواهد بود با:
½ × ۶ متر = ۳ متر
یعنی باید از دو ضلع گوشه زمین، هرکدام ۳ متر عقبنشینی شود و خط موربی بین این دو نقطه رسم گردد تا زاویهی قائمه حذف شود.
چند نکته مهم:
- در برخی شهرها یا مناطق خاص (تجاری یا پرتردد) ممکن است ضوابط پخ ساختمان بهصورت دقیقتری و حتی با ضوابط خاصتری محاسبه شود (مثلاً با جدول استاندارد یا بر اساس زاویه دید راننده).
- برای زمینهایی با عرض کمتر از حد نصاب یا با شرایط خاص معماری، گاهی شهرداری اجازه اعمال پخ کمتر یا جایگزینی با طراحی معماری خاص را میدهد.
- زاویه پخ معمولاً ۴۵ درجه است، ولی ممکن است بسته به شرایط معبر و طراحی شهری، متفاوت باشد.
ضوابط پخ ساختمان در تقاطع دو گذر
املاکی که در تقاطع دو گذر واقع شدند علاوه بر رعایت مقادیر عقب نشینی (اگر دارد) ملزم به اجرای پخی می باشند.
قاعده مثلث متساوی الساقینی که ساق های آن منتهی الیه دو ظلع از دو گذر متقاطع در محل تقاطع باشد.
اندازه زاویه ساق ها 45 درجه است و طول قاعده توسط شهرداری مشخص میشود.
کنسول روی پخ بین دو گذر در تمامی گذر ها به عمق 1/5 متر مجاز است
طول پخ در تقاطع دو گذر برابر یک دهم مجموع عرض دو گذر است.
طول پخ در کوچه هایی که هر دو آن ها ماشین رو نیست به طول ثابت یک متر است.
طول پخ در کوچه هایی که یکی از آنها ماشین رو نیست به طول ثابت 1.5 متر است.
نصب درب ماشین رو در کلیه پخ ها ممنوع است.
عدم رعایت پخ 45 درجه برای پیشروی طولی، مشروط به ارائه رضایت نامه محضری از مالکین پلاک های مجاور است مگر آنکه در گذشته ملک مجاور پخ 45 درجه را اجرا کرده باشد
ضوابط پخ ساختمان
چنانچه تعیین پخ به هر شکل (به دلیل تداخل پخ ها یا اختلاف ارتفاع دو گذر یا موارد استثنایی دیگر) مقدور نباشد، موضوع با گزارش دقیق و کروکی از وضعیت موجود، جهت تعیین پخ از اداره کل شهرسازی و طرح های شهری استعلام شود و اداره کل مزبور با توجه به مسائل فنی و اشکالات ارائه شده، پخ را تعیین کرده و به تصویب کمیسیون رسیدگی به طرح ها ( کمیسیون ماده 5) خواهد رسانید.
ضوابط پخ ساختمان
ضوابط پخ ساختمان
ضوابط پخ ساختمان در پیش آمدگی
پیشآمدگی ساختمان به بخشی از سازه گفته میشود که از نمای اصلی خارج شده و به سمت معبر عمومی امتداد مییابد. این ویژگی اغلب در ساختمانهایی که در جهت جنوبی ساخته میشوند (یعنی حیاط آنها در قسمت پشتی قرار دارد) اجرا میشود تا از فضای هوایی گذر استفاده بیشتری شود.
طبق مقررات، پیشآمدگی فقط در طبقات بالاتر از همکف، یعنی از ارتفاع بیش از ۳٫۵ متر نسبت به سطح خیابان مجاز است و تنها در معابری که عرض آنها بیش از ۱۲ متر باشد، امکانپذیر خواهد بود. میزان این بیرونزدگی در خیابانهایی با عرض ۱۲ تا ۲۰ متر حداکثر ۸۰ سانتیمتر و در خیابانهایی با عرض بیش از ۲۰ متر تا ۱۲۰ سانتیمتر تعیین شده است.
اکنون فرض کنید ساختمانی در گوشه تقاطع دو خیابان قرار دارد و در هر دو طرف دارای پیشآمدگی (کنسول) است. در چنین حالتی، این کنسولها ممکن است میدان دید رانندگانی که از خیابانها عبور میکنند را به هنگام پیچیدن کاهش دهند و خطرساز شوند. به همین دلیل، ضابطهی پخ در گوشه ساختمان در نظر گرفته میشود تا با بریدن زاویه تند گوشه، دید کافی برای رانندگان فراهم شود و ایمنی عبور و مرور حفظ گردد.
طبق قواعد موجود، طول پخ در محل تقاطع، برابر است با یکدهم مجموع عرض دو خیابان. برای مثال، اگر یکی از معابر ۲۰ متر و دیگری ۸ متر عرض داشته باشد، مقدار پخ باید ۲٫۸ متر باشد (یعنی ۱۰٪ از ۲۸ متر).
نکته مهم اینکه اجرای پیشآمدگی در قسمت پخ نیز مجاز است، ولی با شرایط متفاوت. در این بخش، میزان پیشآمدگی در تمامی گذرها یکسان بوده و به صورت حداکثری ۱٫۵ متر در نظر گرفته میشود، حتی اگر شرایط معبر اجازه کنسول بیشتر را در سایر بخشها بدهد.
ضوابط پخ ساختمان در پیشروی طولی
در بحث پیشروی طولی، طبق مقررات شهرداری، سازندگان مجازند ساختمانی فراتر از سطح اشغال مجاز (با اضافه کردن حداکثر دو متر) احداث کنند. اما برای جلوگیری از ایجاد سایه روی ملک مجاور، این بخش اضافه باید با زاویه پخ طراحی شود تا مزاحمتی برای ساختمان همسایه ایجاد نکند.
در صورتی که مالک ملک مجاور بهصورت رسمی (از طریق سند محضری) رضایت دهد که این سایهاندازی برایش مشکلی ندارد، دیگر نیازی به اجرای پخ نیست و ساختمان میتواند بدون آن ساخته شود.
از سوی دیگر، اگر ساختمان مجاور پیشتر اقدام به ساخت بدون پخ کرده باشد و در طرح خود پیشروی طولی داشته باشد، این امکان وجود دارد که ملک جدید نیز بدون دریافت رضایتنامه محضری، پخ را حذف کند. یعنی در چنین شرایطی، به دلیل رعایت اصل تقارن و برابری در ساخت، اجرای پخ الزامی نخواهد بود.
پس به طور کلی:
- احداث بازشو یا پنجره در پخ غیر مجاز است.
- اگر بالکنی در پخ 45 درجه طراحی میکنید، درب دسترسی به آن باید به سمتی باشد که به پلاک مجاور مشرف نباشد.
نکات تکمیلی درباره ضوابط پخ ساختمان
علاوه بر موارد اصلی که تاکنون مطرح شد، برخی نکات جزئی اما مهم در ارتباط با ضوابط پخ در بخش پیشروی طولی ساختمان وجود دارد که توجه به آنها ضروری است:
اگر در قسمت پخ ۴۵ درجه، بالکنی طراحی شود، لازم است درب ورودی به این بالکن بهگونهای تعبیه نشود که به ملک مجاور اشراف داشته باشد. حفظ حریم همسایه در این موارد از الزامات طراحی است.
ایجاد بازشو یا پنجره در محدوده پخ ۴۵ درجه ممنوع است، زیرا ممکن است باعث تجاوز بصری به ملک همسایه شود و مسائل حریم خصوصی را نقض کند.
در شرایطی که قطعه زمین شکل هندسی منظمی نداشته باشد و وجود پخهای اجباری، امکان طراحی مطلوب را سلب کرده باشد، امکان حذف پخها وجود دارد، اما این کار باید با هماهنگی مالکین مجاور و اخذ مجوزهای قانونی صورت گیرد. در نهایت، طرح باید در شورای معماری منطقه مطرح شود تا درباره آن تصمیمگیری شود.
جمعبندی
ضوابط مربوط به پخ در ساختمانسازی، از جمله موارد فنی و حقوقی حساسی است که بیتوجهی به آن میتواند منجر به تخلفات ساختمانی و حتی جریمههای شهرداری شود. در این مقاله تلاش کردیم تمامی نکاتی را که در موقعیتهای مختلف باید درباره اجرای پخ بدانید، به زبانی ساده و کاربردی ارائه دهیم.
امیدواریم این راهنما توانسته باشد درک روشنی از الزامات ضوابط پخ ساختمان را در پروژههای ساختمانی به شما بدهد. در صورت داشتن هرگونه پرسش یا تجربهای در این زمینه، خوشحال میشویم آن را در بخش دیدگاهها با ما در میان بگذارید.