کلیم (ادعا) در پروژه های پیمانکاری و عمرانی
کلیم یا ادعا در پروژه‌های پیمانکاری به معنای درخواست یا تقاضایی است که پیمانکار یا کارفرما برای دریافت غرامت یا تمدید زمان انجام پروژه به دلیل بروز شرایطی که در قرارداد پیش‌بینی نشده‌اند، مطرح می‌کند. این شرایط می‌توانند ناشی از تغییرات در طراحی، تأخیرهای غیرمنتظره، مشکلات اجرایی، تغییرات قوانین و مقررات یا حوادث طبیعی باشند. کلیم‌ها معمولاً در فرآیند اجرای پروژه به‌وجود می‌آیند و پیمانکار یا کارفرما بر اساس مفاد قرارداد و قوانین مربوطه، برای جبران خسارات مالی یا زمانی اقدام می‌کنند.
مفهوم کلیم به دلیل پیچیدگی و تعامل چندین عامل مختلف در پروژه‌های پیمانکاری بسیار اهمیت دارد. مدیریت صحیح کلیم‌ها می‌تواند از ایجاد تنش‌های حقوقی، تأخیر در پروژه و افزایش هزینه‌های اجرایی جلوگیری کند. بنابراین، شناخت دقیق دلایل، مستندات و فرآیندهای مربوط به ارائه و رسیدگی به کلیم‌ها از مهم‌ترین مسئولیت‌های تیم‌های مدیریتی در پروژه‌های پیمانکاری است. در این مقاله، به بررسی موضوع کلیم در پروژه‌های عمرانی و انواع مختلف آن پرداخته شده است تا با ارائه اطلاعات کامل در این زمینه، به بهبود فرآیندهای قراردادی و اجرای پروژه‌ها کمک شود.
کلیم یا ادعا چیست؟
کلیم یا ادعا (Claim) در پروژه‌های پیمانکاری به معنای درخواست رسمی از سوی پیمانکار یا کارفرما برای جبران خسارت‌های مالی یا تمدید زمان اجرای پروژه است. این درخواست به دلیل بروز شرایطی که خارج از تعهدات اولیه قراردادی و برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده است، مطرح می‌شود. به بیان دیگر، کلیم زمانی اتفاق می‌افتد که یکی از طرفین قرارداد احساس کند که به دلیل تغییرات یا شرایط غیرمنتظره، حقوق یا تعهدات خود را از دست داده یا تحت تأثیر قرار گرفته است و نیاز به جبران دارد.
کلیم ها معمولاً در نتیجه عواملی مانند تغییر در محدوده کاری، تأخیر در دریافت اطلاعات یا مصالح، مشکلات پیش‌بینی‌نشده در محل پروژه، تغییر در قوانین و مقررات، و حتی شرایط آب و هوایی غیرمنتظره به وجود می‌آیند. روند رسیدگی به کلیم معمولاً شامل ارائه مدارک و مستندات کافی برای اثبات ادعا و مذاکره بین طرفین برای یافتن راه‌حل‌های مناسب است.
در صورت عدم توافق بر سر کلیم، اختلافات ممکن است به داوری یا دادگاه کشیده شود. از این رو، مدیریت دقیق و مستند کردن وقایع و تغییرات در طول اجرای پروژه برای جلوگیری از اختلافات احتمالی و رسیدگی سریع به ادعاها بسیار ضروری است.
تخصص‌های فرایند ادعا
برای انجام فرایند ادعا (Claim) در پروژه‌ها به مجموعه‌ای از افراد با تخصص‌های مختلف نیاز داریم تا این فرایند به بهترین شکل انجام شود. در ادامه به تخصص‌های مورد نیاز برای انجام فرایند ادعا اشاره می‌کنیم.
-
مهندس Claim Maker:
– تحصیلات مهندسی: شخصی که به طور تخصصی در زمینه ادعا فعالیت می‌کند، باید دانش فنی و مهندسی کافی داشته باشد تا بتواند مسائل فنی پروژه را به خوبی درک کند.
– دانش حقوقی: علاوه بر دانش فنی، این فرد باید آشنایی کافی با قوانین و مقررات حقوقی مربوط به قراردادها و پروژه‌ها داشته باشد تا بتواند از لحاظ قانونی ادعاها را پشتیبانی کند.
– آشنایی با مدیریت پروژه: این فرد باید با اصول و مفاهیم مدیریت پروژه آشنا باشد تا بتواند ارتباطات لازم با مدیر پروژه و سایر اعضای تیم را برقرار کند.
-
مشاور حقوقی:
– این فرد متخصص حقوقی است که می‌تواند به مهندس Claim Maker در تهیه مستندات حقوقی و همچنین در هنگام پیگیری‌های قانونی کمک کند. مشاور حقوقی باید تسلط کافی بر قوانین و مقررات مربوط به قراردادها و دعاوی حقوقی داشته باشد.
-
مدیر پروژه:
– مدیر پروژه نقش کلیدی در هماهنگی تیم و اطمینان از هم‌راستایی اهداف پروژه با استراتژی‌های ادعایی دارد. او باید اطلاعات لازم را در اختیار مهندس Claim Maker قرار دهد و از پیگیری مناسب ادعاها اطمینان حاصل کند.
-
کارشناس مالی:
– کارشناس مالی وظیفه محاسبه و تجزیه و تحلیل هزینه‌های مرتبط با ادعا را بر عهده دارد. او باید برآوردهای مالی دقیق و مستندات مالی مورد نیاز برای حمایت از ادعاها را تهیه کند.
-
کارشناس برنامه‌ریزی و کنترل پروژه:
– این فرد باید تأثیرات زمانی و برنامه‌ای ادعاها را ارزیابی کند و مستندات لازم را برای نشان دادن تأثیرات زمانی و برنامه‌ای آماده کند.
-
متخصص نرم‌افزارهای مدیریت پروژه:
– در صورت نیاز به استفاده از نرم‌افزارهای مدیریت پروژه برای تحلیل داده‌ها و تهیه مستندات، یک متخصص نرم‌افزار نیز لازم است تا داده‌ها را در این نرم‌افزارها به‌درستی وارد کرده و تحلیل‌های لازم را انجام دهد.
با توجه به اینکه فرایند ادعا نیازمند تعامل و همکاری بین این تخصص‌هاست، وجود یک تیم چندرشته‌ای و متعهد می‌تواند باعث افزایش شانس موفقیت در پیگیری ادعاها شود.
کلیم‌های مرسوم پیمانکاران
در پروژه‌های ساخت‌وساز، کلیم‌ها یا ادعاهای پیمانکاران معمولاً به دلایل مختلفی مطرح می‌شوند که در نهایت به جبران خسارت یا تغییر در شرایط قرارداد منجر می‌شود. در ادامه به برخی از کلیم‌های مرسوم پیمانکاران در پروژه‌ها اشاره می‌کنم:
- تغییر شرایط کارگاهی:
– یکی از کلیم‌های رایج پیمانکاران، ادعای تغییر شرایط کارگاهی پس از عقد قرارداد است. این تغییرات می‌تواند شامل شرایط غیرقابل‌پیش‌بینی مانند زمین نامناسب، آب و هوا، یا دسترسی‌های محدود باشد که موجب افزایش هزینه‌های اجرایی، تأخیر در پروژه، و نیاز به روش‌های پیچیده‌تر فنی می‌شود. اگر پیش از عقد قرارداد پیمانکار ملزم به بازدید از محل شده باشد، اثبات این ادعا دشوارتر خواهد بود.
- تأخیرات از جانب کارفرما:
– کارفرما ممکن است در اجرای تعهدات قراردادی خود مانند تأمین منابع، ارائه مدارک، یا صدور تأییدیه‌ها تأخیر داشته باشد. این تأخیرات معمولاً باعث می‌شود پیمانکار نتواند به موقع پروژه را به پایان برساند و در نتیجه، کلیم‌هایی برای دریافت خسارت‌های مالی یا جبران‌های دیگر مطرح می‌شود.
- الزام پیمانکار به تسریع کار از سمت کارفرما:
– در مواردی که کارفرما به پیمانکار دستور تسریع کارها را می‌دهد، پیمانکار ممکن است ادعا کند که این تسریع منجر به افزایش هزینه‌ها و فشارهای غیرمنطقی شده است. در این موارد، پیمانکار می‌تواند کلیم‌هایی برای جبران هزینه‌های اضافی مرتبط با تسریع عملیات مطرح کند.
- اعلام بطلان فسخ پیمان از طرف کارفرما:
– اگر کارفرما تصمیم به فسخ پیمان بگیرد، باید دلایل موجهی برای این اقدام داشته باشد و آنها را به پیمانکار اعلام کند. پیمانکار اگر با این تصمیم مخالف باشد، می‌تواند ظرف ۱۰ روز دلایل مخالفت خود را به کارفرما ارائه دهد و در صورت عدم پذیرش از سوی کارفرما، این موضوع را از طریق مراجع قانونی پیگیری کند.
- ابلاغ خاتمه پیمان:
– طبق ماده ۴۸ شرایط عمومی پیمان، اگر پیمانکار به دلایلی خواستار خاتمه پیمان باشد و کارفرما از ابلاغ آن امتناع کند، پیمانکار می‌تواند از طریق مراجع قانونی موضوع را پیگیری کند تا قرارداد به صورت قانونی خاتمه یابد.
- آزادسازی ضمانت‌نامه‌ها:
– پس از اتمام کار و تحویل موقت پروژه، پیمانکار انتظار دارد که ضمانت‌نامه‌های خود را آزاد کند. اگر کارفرما از آزادسازی ضمانت‌نامه‌ها خودداری کند، پیمانکار می‌تواند با استناد به شرایط عمومی پیمان و مراجع قانونی، اقدام به تأمین دلیل و پیگیری قضایی نماید تا به حقوق خود دست یابد.
این کلیم‌ها از جمله موارد رایجی هستند که در پروژه‌های عمرانی مطرح می‌شوند و می‌توانند بر روند اجرای پروژه و نتایج مالی آن تأثیر بگذارند. آشنایی پیمانکاران با این کلیم‌ها و نحوه مدیریت آنها می‌تواند به موفقیت بیشتر در پروژه‌ها و جلوگیری از بروز اختلافات منجر شود.
کلیم‌ها یا ادعاهای پیمانکاران در پروژه‌های عمرانی، به دلایل مختلفی مطرح می‌شوند که هر کدام می‌تواند به چالش‌ها و هزینه‌های اضافی برای پروژه منجر شود. در ادامه، به چند مورد دیگر از کلیم‌های رایج پیمانکاران اشاره می‌شود:
- شرایط فیزیکی و جوی نامناسب:
– شرایط نامساعد جوی یا فیزیکی که در طول اجرای پروژه به وجود می‌آید، می‌تواند باعث توقف کار و ایجاد هزینه‌های اضافی برای پیمانکار شود. این شرایط ممکن است شامل قطع برق یا سوخت به مدت طولانی، یا وضعیت‌های جوی غیرقابل‌پیش‌بینی باشد که در برنامه زمان‌بندی اولیه پروژه در نظر گرفته نشده است. پیمانکار در این شرایط می‌تواند کلیم‌هایی برای جبران خسارات ناشی از توقف کار مطرح کند.
- تغییرات ناگهانی قیمت مواد و مصالح:
– افزایش ناگهانی و غیرقابل‌پیش‌بینی قیمت مواد و مصالح ساختمانی، به ویژه در دوره‌های ناپایداری اقتصادی یا سیاسی، می‌تواند هزینه‌های پروژه را به شدت افزایش دهد. اگر قیمت مصالح در فاصله زمانی بین پیشنهاد مناقصه تا عقد قرارداد دچار افزایش شدید شود، پیمانکار ممکن است ادعای جبران خسارات مالی ناشی از این تغییرات را مطرح کند.
- انجام کارهای اضافی و خارج از برنامه:
– در طول اجرای پروژه، ممکن است تغییراتی در مشخصات فنی یا دستورات کارفرما نیاز به انجام کارهای اضافی و خارج از برنامه ایجاد کند. این تغییرات می‌تواند ناشی از نقص در مشخصات فنی، ابهام در تصمیمات قبلی، یا تغییرات ضروری در عملیات اجرایی باشد. این شرایط می‌تواند باعث طرح کلیم از سوی پیمانکار شود.
- اشتباهات در اسناد و مناقصه:
– اگر اشتباهاتی در اسناد مناقصه شناسایی شود، پیمانکار باید فوراً این اشتباهات را به کارفرما اطلاع دهد و درخواست تجدید مناقصه و باطل کردن ضمانت‌نامه شرکت در مناقصه را مطرح کند. با این حال، عدم اطلاع طرفین از مفاد اسناد مناقصه معمولاً به عنوان دلیلی برای لغو تعهدات قراردادی پذیرفته نمی‌شود.
- سایر کلیم‌های پیمانکاران:
– نقشه و مشخصات ناقص: اگر کارفرما نقشه‌ها و مشخصات ناقصی به پیمانکار ارائه دهد، این موضوع می‌تواند منجر به طرح ادعا شود.
– عدم پرداخت پیش‌پرداخت یا تأخیر در پرداخت صورت‌وضعیت‌ها: تأخیر در پرداخت‌ها می‌تواند هزینه‌های پیمانکار را افزایش داده و او را به طرح کلیم سوق دهد.
– تعلل در تصمیم‌گیری یا تأخیر در پاسخ به مکاتبات: اگر کارفرما در پاسخ به مکاتبات پیمانکار تعلل کند، این موضوع می‌تواند باعث تأخیر در پروژه و ادعای جبران خسارت توسط پیمانکار شود.
– اعلام بطلان پیمان: در صورتی که کارفرما فسخ پیمان را اعلام کند و پیمانکار آن را نادرست بداند، می‌تواند از طریق مراجع قانونی اعتراض کند.
همچنین، همان‌طور که اشاره کردید، کلیم‌ها همیشه از طرف پیمانکار مطرح نمی‌شوند. کارفرما نیز می‌تواند علیه پیمانکار ادعاهایی داشته باشد، به ویژه در صورت نقض تعهدات قراردادی از سوی پیمانکار. این موضوع نشان می‌دهد که مدیریت کلیم‌ها نیازمند توجه دقیق و جامع به تمامی جوانب حقوقی و فنی پروژه است.
روش‌های کاهش کلیم و اختلافات
فعالیت‌های ساختمانی، به دلیل ماهیت پیچیده و پویا، همواره با چالش‌ها و تغییرات غیرمنتظره همراه هستند. در چنین محیط‌هایی، دستیابی به کنترل کامل بر همه جنبه‌های پروژه تقریباً غیرممکن است. به همین دلیل، بهترین رویکرد برای کاهش احتمالات ناشی از کلیم‌ها و اختلافات در پروژه‌های ساختمانی، تمرکز بر پیشگیری و مدیریت هوشمندانه است. در ادامه، به برخی از روش‌های کاهش کلیم‌ها و اختلافات اشاره می‌شود:
- تنظیم قراردادهای کامل و شفاف:
– تعریف دقیق مسئولیت‌ها و ریسک‌ها : یکی از بهترین راه‌ها برای کاهش اختلافات، تنظیم قراردادهایی است که به طور دقیق و کامل تمامی مسئولیت‌ها و ریسک‌های هر یک از طرفین را مشخص کند. این امر کمک می‌کند تا در صورت بروز هرگونه مشکل، طرفین به‌وضوح بدانند که چه کسی مسئول است و چگونه باید با آن برخورد کند.
– پیش‌بینی شرایط خاص و غیرمنتظره: قرارداد باید شامل بندهایی برای مدیریت شرایط خاص و غیرمنتظره، مانند تغییرات قیمت مصالح یا شرایط جوی نامناسب، باشد. این بندها می‌توانند به کاهش کلیم‌ها در چنین شرایطی کمک کنند.
- ارتباط مؤثر و به‌موقع:
– حل‌وفصل سریع اختلافات: برقراری ارتباط سریع و به‌موقع بین تمامی ذی‌نفعان پروژه می‌تواند از تشدید اختلافات جلوگیری کند. این ارتباطات باید به‌گونه‌ای باشد که هرگونه مشکل یا مسئله‌ای که در پروژه پیش می‌آید، به سرعت مطرح و حل‌وفصل شود.
– شفافیت در تصمیم‌گیری‌ها: شفافیت در تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات مدیریتی می‌تواند از بروز سوءتفاهم‌ها و اختلافات جلوگیری کند. تمامی طرفین باید از دلایل و مبانی تصمیم‌گیری‌ها به‌خوبی آگاه باشند.
- پیش‌بینی و مدیریت ریسک:
– تخصیص منطقی ریسک‌ها: در تنظیم قراردادها، ریسک‌ها باید به‌صورت منطقی بین طرفین تقسیم شود. پیمانکار نباید به‌تنهایی تمامی ریسک‌ها را برعهده داشته باشد و بالعکس. یک توزیع مناسب ریسک‌ها می‌تواند از بروز کلیم‌های متعدد جلوگیری کند.
– استفاده از برنامه‌های مدیریت ریسک : استفاده از برنامه‌های جامع مدیریت ریسک، که شامل شناسایی، ارزیابی، و پاسخ‌گویی به ریسک‌هاست، می‌تواند از بروز مشکلات غیرمنتظره در پروژه جلوگیری کند.
- نظارت و ارزیابی مداوم پروژه:
– بازبینی منظم پیشرفت پروژه: نظارت مداوم بر پیشرفت پروژه و ارزیابی دوره‌ای آن می‌تواند به شناسایی مشکلات و چالش‌های احتمالی در مراحل اولیه کمک کند و از بروز کلیم‌های پیچیده و پرهزینه در آینده جلوگیری کند.
– بازنگری مستمر قراردادها: در صورت بروز تغییرات در شرایط پروژه، بازنگری و به‌روزرسانی قراردادها به‌منظور تطبیق با شرایط جدید ضروری است.
با اجرای این رویکردها، فعالان پروژه می‌توانند از بروز بسیاری از اختلافات و کلیم‌ها جلوگیری کنند و پروژه را با حداقل مشکلات و هزینه‌های اضافی به پایان برسانند. این اقدامات نه تنها به کاهش دردسرهای پروژه کمک می‌کند، بلکه باعث افزایش اعتماد و همکاری بین تمامی ذی‌نفعان می‌شود.